Gurudev's Blogs 

गुरुदेव ब्लग

जुनसुकै उमेर समूहका मनुष्य भए पनि हामीमा आत्मविश्वासको कमी देखिन्छ। कसैको कम र कसैको धेरै मात्र हो आजको धेरै समस्यामध्ये आत्मविश्वासको कमी हुनु प्रमुख समस्या हो। चाहे पढ्ने विद्यार्थी होस् या व्यवसाय गर्न आँटेको व्यक्ति होस् आत्मविश्वासको कमीले उसले राम्रोसँग गर्न सक्दैन। सफलताको चाहना तीव्र&nbsp; भए पनि&nbsp; सोचे जसरी काम गर्न सक्दैन। आजको मनुष्यलाई वनको बाघले भन्दा पनि मनको बाघले खाएको छ। बढ्नुपर्ने आत्मविश्वास दिनहुँ घट्दै गएको छ। यसपालिको लेखमा आत्मविश्वास किन मर्छ भन्ने वरिपरि नै रहेर लेख्ने छु। संकल्प के हो? हर व्यक्तिको प्रमुख कुरा के हो?&nbsp; संसारमा विद्वान् दार्शनिक, चित्रकार वैज्ञानिक, लेखक, प्राध्यापक, ऋषिमुनी कसरी बनेका होलान्? यस्ता महान् व्यक्ति जसको दर्शनले&nbsp;&nbsp; आजको युगमा समेत हलचल ल्याइरहेको छ, तिनै कुराको वरिपरि रहेर खोजी तथा अनुसन्धान भइरहेको छ&nbsp; उनीहरुको संकल्प हाम्रो जस्तै थियो होला?विभिन्न खोज तथा अनुसन्धानका अनुसार जो व्यक्ति संकल्पमा हिँड्छ त्यो महान् बन्छ। कुनै पनि कुरा प्राप्त गर्न संकल्पविना सकिँदैन। हिजोआजका विद्यार्थी पढ्न मन लाग्दैन भन्छन्। उनीहरु जब पढ्न थाल्छन् उनीहरुको मन वरपर दौडन थाल्छ। साथी&nbsp; के गरिरा होला ? त्यसले मलाई किन त्यसो भनेको होला ? चाहिनी नचाहिनी कुरा मनमा आउन थाल्छ। विद्यार्थीमा मात्र हैन अन्य व्यक्तिमा पनि यस्तो समस्या आउँछ। यसको अर्थ संकल्प क्षीण भएको हो। आत्मबल मरेको हो। संकल्प भएन भने हाम्रो जीवन अव्यवस्थित हुन्छ। जस्तो उदाहरणका लागि हाम्रा इन्द्रियहरु हाम्रो अधिनमा छ कि छैन भन्ने कुराले प्रभाव पार्छ। यदि हाम्रो जिब्रो शरीरलाई फाइदा नहुने खानेकुरा रुचाउँछ भने हाम्रो जिब्रो रोगी भइसक्यो भन्ने बुझ्नुपर्छ। निद्रा आउनुपर्ने बेलामा निद्रा आएन भने, प्रेम गर्नुपर्नेलाई घृणा मात्र आयो भने, काम गर्न खोज्दा काममा ध्यान गएन भने हामीले के&nbsp; बुझ्नुपर्छ भने हामीमा संकल्प छैन। संकल्प नभएको व्यक्तिको आत्मविश्वास हुँदैन। संकल्प कसरी बन्छ? सफलता र खुसी चाहनेले संकल्पवान् हुनुपर्छ। संकल्पकै निमित्त मनुष्यको जन्म भएको हो। त्यसका लागि हाम्रा इन्द्रियहरु नियन्त्रण हुन जरुरी छ। संकल्पवान्को पहिलो सिँढी इन्द्रियलाई नियन्त्रण गर्ने हो। नियन्त्रण गर्नुको अर्थ उनीहरुको कामै नगर्ने भन्ने हैन। जस्तो जिब्रोले हामीलाई जे माग्छ त्यो खाने हैन। जे स्वस्थ छ त्यो खाने हो। त्यसका लागि आफूलाई व्यवस्थित बनाउनुपर्छ। हामी आफूभित्र संकल्प गरौँ। बिहान ५ बजे उठ्छु भनेको छ भने ५ बजे उठ्ने। आधा घण्टा व्यायाम गर्ने संकल्प गर्ने हो भने त्यो जसै गरि गर्नुप¥यो।&nbsp; यसरी आफूले आफूलाई व्यवस्थित गर्न सक्नुप-यो। मनोवैज्ञानिक स्टभीन कविको भनाइ छ संसारमा आफूले आफूलाई जित्नु हो। जब आफूले आफूलाई जित्न सकिन्छ तब संसार जित्न सकिन्छ। स्वास्थ्य आफैँले आफैँलाई जित्दा प्राप्त हुने कुरा हो।संकल्पवान् हुनका निमित्त जुनसुकै काममा पनि ध्यान बढाउँदै लैजानुपर्छ। जब ध्यान बढ्दै जान्छ तब आज्ञा चक्र सक्रिय हुन्छ। संकल्पवान् हुनका निमित्त निरन्तर अभ्यास हुन जरुरी छ। सुरु गरेको कामलाई निरन्तरता दिनु आजको युवापुस्ताको प्रमुख समस्या हो। यसलाई चिरेर अगाडि बढ्न सक्यो भने त्यो व्यक्ति संकल्पवान् बन्छ। संकल्प तोडियो भने के हुन्छ? हामी अधिकांशको बानी के हुन्छ भने अब यसो गर्छु उसो गर्छु भनेर योजना बनाउँछौँ। सुरुमा योजना साकार पार्न मरिमेटेर लाग्छाैं। एक दुई दिनपछि गरिराखेको काम छाडीदिन्छौ। जसले यसो गर्छ त्यो व्यक्ति अन्धकारमा जाकिन्छ। बाहिरको कानुन तोडियो भने अदालतले कारबाही गर्छ। जीवनको कानुन तोडियो भने जीवनले नै दण्डित गर्छ। अरुलाई ठग्ने ठग हो भने आफूलाई ठग्ने महाठग हो। आफूलाई ठगेपछि मन चञ्चल हुन्छ। मन विचलित हुन्छ जब मन विचलित हुन्छ तब विचार विचलित हुन्छ। मान्छेको विचारै विचलित छ भने जीव नै अव्यवस्थित हुन्छ।अव्यवस्थित व्यक्तिले जीवनमा केही गर्न सक्दैन। खान, सुत्न शरीरको तालमेल मिलाउन नसकेको व्यक्तिको मानसिक स्वास्थ्य पनि ठिक हुँदैन। जसले गर्दा सानोसानो काम पनि बिग्रने, रिसाउने, आँटेको नपुग्ने हुन्छ। आफू व्यवस्थित कसरी हुने ? सानो काम होस् या ठूलो काम सबैभन्दा ठूलो कुरा निरन्तरता हो। निरन्तरताले बल जन्माउँछ। हरेक दिन गरिने कामले कामप्रति एकाग्रता हुन सिकाउँछ। एकाग्रताले नै हरेक काममा सफल हुन सिकाउँछ। जुन काम गर्न खोजिएको हो। त्यो काममा केन्द्रित हुन जरुरी छ।&nbsp; अरुको विचारले हैन आफ्नै विचारले परिचालित हुनुपर्छ।जब व्यक्ति आफूतिर फर्केर हरेक कुरामा फोकस हुन थाल्छ। तब ऊ व्यवस्थित हुन्छ। जब दैनिकी व्यवस्थित हुन्छ तब उसले समयको महत्त्व बुझेको हुन्छ। समय अमूल्य चिज हो। हामी समयको भाव छ भन्छौ। समय आफँैमा धेरै वा थोरै हुँदैन चाहिने काममा कतिको प्रयोग गरेका छाैं या छैंनौ त्यसमा भर पर्छ। समय अभाव कहिल्यै हुन्न अभाव त समयको व्यवस्थापनको हुन्छ। जब हामी यो कुरालाई रियलाइजेसन गर्छौं तब ‘जीवन&nbsp; व्यवस्थित हुन्छ र हामी व्यवस्थित हुन्छौँ। आत्मबल कसरी मर्छ? जीवन कसरी जिउने भन्ने कुरा आफ्नै हातमा छ। त्यस्तै आत्मविश्वास जगाउने कि मार्ने भन्ने कुरा पनि आफैँमा भर पर्ने कुरा हो। आत्मविश्वास मर्नुको कारण आफँैलाई ठगेर हो। आफूले आफ्नो जीवनमा संकल्प गरेको कुरा नपुराएपछि आत्मविश्वास गुम्छ।आत्मविश्वास गुम्ने अर्काे कारण भनेको कामप्रतिको आलस्यता, अल्छी हो। बहाना बनाउने अर्को ठूलो रोग हो। जब जहिल्यै अल्छी लाग्छ भने त्यो मरिसक व्यक्ति हो भन्ने बुझे हुन्छ। जो अल्छी छ त्यसले बहाना बनाउँछ। अंग्रेजीमा एउटा भनाइ छ कुनै पनि काम नगर्ने धेरै बहाना खोज्नुभन्दा काम गर्ने एउटा बहाना बनाउनु राम्रो हो।सयौँ बहाना बाजी आजको मनुष्यको खतरानाक रोग हो। काम गर्न नसक्ने अनि बहाना बनाउने एक प्रकारको रोगै हो। हामी पढ्न प-यो, काम गर्न प¥यो भन्छौ यहाँ भनाइमा नै गलत छ। पढ्न प¥यो काम गर्न प¥यो भन्ने हैन पढ्न पाइयो, काम गर्न पाइयो भनौँ। मरेको आत्मबल कसरी जगाउने? आत्मबल मार्नु भनेको बिस्तारै आत्महत्या गर्नु बराबर हो। ल, हुन्छ, एकछिन, गरिहाल्छु भन्ने अनि काम नगर्ने बानी छ भने तुरुन्तै हटाउँदा हुन्छ त्यो बानी। आफूले ताकेको काम गर्नका निमित्त जतिखेर पनि तयार हुनुपर्छ। चाहे रात होस् चाहे दिन होस्। काममा भरोसा गर्ने निरन्तरता तत्परताको साथ लागि पर्ने हो भने मरिसकेको आत्मबल जाग्छ।&nbsp; कामप्रतिको निरन्तरता, संकल्पता, तत्परता र&nbsp; एकाग्रता भयो भने त्यो व्यक्तिको आत्मविश्वास बढेर आउँछ। आफूले काम गरिसकेपछि परिणाम जे निस्कन्छ त्यसको लागि आफँै तयारी हुनुपर्छ। परिणामसँग डराउने हैन। फल आफ्नो हातमा हुन्न कर्म आफ्नो हातमा हुन्छ। स्वतन्त्र प्राणीको आत्मविश्वास सधैँ जागरुक हुन्छ।

जुनसुकै उमेर समूहका मनुष्य भए पनि हामीमा आत्मविश्वासको कमी देखिन्छ। कसैको कम र कसैको धेरै मात्र हो आजको धेरै समस्यामध्ये आत्मविश्वासको कमी हुनु प्रमुख समस्या हो। चाहे पढ्ने विद्यार्थी होस् या व्यवसाय गर्न आँटेको व्यक्ति होस् आत्मविश्वासको कमीले उसले राम्रोसँग गर्न सक्दैन। सफलताको चाहना तीव्र&nbsp; भए पनि&nbsp; सोचे जसरी काम गर्न सक्दैन। आजको मनुष्यलाई वनको बाघले भन्दा पनि मनको बाघले खाएको छ। बढ्नुपर्ने आत्मविश्वास दिनहुँ घट्दै गएको छ। यसपालिको लेखमा आत्मविश्वास किन मर्छ भन्ने वरिपरि नै रहेर लेख्ने छु।संकल्प के हो? हर व्यक्तिको प्रमुख कुरा के हो?&nbsp; संसारमा विद्वान् दार्शनिक, चित्रकार वैज्ञानिक, लेखक, प्राध्यापक, ऋषिमुनी कसरी बनेका होलान्? यस्ता महान् व्यक्ति जसको दर्शनले&nbsp;&nbsp; आजको युगमा समेत हलचल ल्याइरहेको छ, तिनै कुराको वरिपरि रहेर खोजी तथा अनुसन्धान भइरहेको छ&nbsp; उनीहरुको संकल्प हाम्रो जस्तै थियो होला?विभिन्न खोज तथा अनुसन्धानका अनुसार जो व्यक्ति संकल्पमा हिँड्छ त्यो महान् बन्छ। कुनै पनि कुरा प्राप्त गर्न संकल्पविना सकिँदैन। हिजोआजका विद्यार्थी पढ्न मन लाग्दैन भन्छन्। उनीहरु जब पढ्न थाल्छन् उनीहरुको मन वरपर दौडन थाल्छ। साथी&nbsp; के गरिरा होला ? त्यसले मलाई किन त्यसो भनेको होला ? चाहिनी नचाहिनी कुरा मनमा आउन थाल्छ। विद्यार्थीमा मात्र हैन अन्य व्यक्तिमा पनि यस्तो समस्या आउँछ। यसको अर्थ संकल्प क्षीण भएको हो। आत्मबल मरेको हो। संकल्प भएन भने हाम्रो जीवन अव्यवस्थित हुन्छ। जस्तो उदाहरणका लागि हाम्रा इन्द्रियहरु हाम्रो अधिनमा छ कि छैन भन्ने कुराले प्रभाव पार्छ। यदि हाम्रो जिब्रो शरीरलाई फाइदा नहुने खानेकुरा रुचाउँछ भने हाम्रो जिब्रो रोगी भइसक्यो भन्ने बुझ्नुपर्छ। निद्रा आउनुपर्ने बेलामा निद्रा आएन भने, प्रेम गर्नुपर्नेलाई घृणा मात्र आयो भने, काम गर्न खोज्दा काममा ध्यान गएन भने हामीले के&nbsp; बुझ्नुपर्छ भने हामीमा संकल्प छैन। संकल्प नभएको व्यक्तिको आत्मविश्वास हुँदैन। संकल्प कसरी बन्छ? सफलता र खुसी चाहनेले संकल्पवान् हुनुपर्छ। संकल्पकै निमित्त मनुष्यको जन्म भएको हो। त्यसका लागि हाम्रा इन्द्रियहरु नियन्त्रण हुन जरुरी छ। संकल्पवान्को पहिलो सिँढी इन्द्रियलाई नियन्त्रण गर्ने हो। नियन्त्रण गर्नुको अर्थ उनीहरुको कामै नगर्ने भन्ने हैन। जस्तो जिब्रोले हामीलाई जे माग्छ त्यो खाने हैन। जे स्वस्थ छ त्यो खाने हो। त्यसका लागि आफूलाई व्यवस्थित बनाउनुपर्छ। हामी आफूभित्र संकल्प गरौँ। बिहान ५ बजे उठ्छु भनेको छ भने ५ बजे उठ्ने। आधा घण्टा व्यायाम गर्ने संकल्प गर्ने हो भने त्यो जसै गरि गर्नुप¥यो।&nbsp; यसरी आफूले आफूलाई व्यवस्थित गर्न सक्नुप-यो। मनोवैज्ञानिक स्टभीन कविको भनाइ छ संसारमा आफूले आफूलाई जित्नु हो। जब आफूले आफूलाई जित्न सकिन्छ तब संसार जित्न सकिन्छ। स्वास्थ्य आफैँले आफैँलाई जित्दा प्राप्त हुने कुरा हो।संकल्पवान् हुनका निमित्त जुनसुकै काममा पनि ध्यान बढाउँदै लैजानुपर्छ। जब ध्यान बढ्दै जान्छ तब आज्ञा चक्र सक्रिय हुन्छ। संकल्पवान् हुनका निमित्त निरन्तर अभ्यास हुन जरुरी छ। सुरु गरेको कामलाई निरन्तरता दिनु आजको युवापुस्ताको प्रमुख समस्या हो। यसलाई चिरेर अगाडि बढ्न सक्यो भने त्यो व्यक्ति संकल्पवान् बन्छ। संकल्प तोडियो भने के हुन्छ? हामी अधिकांशको बानी के हुन्छ भने अब यसो गर्छु उसो गर्छु भनेर योजना बनाउँछौँ। सुरुमा योजना साकार पार्न मरिमेटेर लाग्छौं। एक दुई दिनपछि गरिराखेको काम छाडीदिन्छौ। जसले यसो गर्छ त्यो व्यक्ति अन्धकारमा जाकिन्छ। बाहिरको कानुन तोडियो भने अदालतले कारबाही गर्छ। जीवनको कानुन तोडियो भने जीवनले नै दण्डित गर्छ। अरुलाई ठग्ने ठग हो भने आफूलाई ठग्ने महाठग हो। आफूलाई ठगेपछि मन चञ्चल हुन्छ। मन विचलित हुन्छ जब मन विचलित हुन्छ तब विचार विचलित हुन्छ। मान्छेको विचारै विचलित छ भने जीव नै अव्यवस्थित हुन्छ।अव्यवस्थित व्यक्तिले जीवनमा केही गर्न सक्दैन। खान, सुत्न शरीरको तालमेल मिलाउन नसकेको व्यक्तिको मानसिक स्वास्थ्य पनि ठिक हुँदैन। जसले गर्दा सानोसानो काम पनि बिग्रने, रिसाउने, आँटेको नपुग्ने हुन्छ। आफू व्यवस्थित कसरी हुने ? सानो काम होस् या ठूलो काम सबैभन्दा ठूलो कुरा निरन्तरता हो। निरन्तरताले बल जन्माउँछ। हरेक दिन गरिने कामले कामप्रति एकाग्रता हुन सिकाउँछ। एकाग्रताले नै हरेक काममा सफल हुन सिकाउँछ। जुन काम गर्न खोजिएको हो। त्यो काममा केन्द्रित हुन जरुरी छ।&nbsp; अरुको विचारले हैन आफ्नै विचारले परिचालित हुनुपर्छ।जब व्यक्ति आफूतिर फर्केर हरेक कुरामा फोकस हुन थाल्छ। तब ऊ व्यवस्थित हुन्छ। जब दैनिकी व्यवस्थित हुन्छ तब उसले समयको महत्त्व बुझेको हुन्छ। समय अमूल्य चिज हो। हामी समयको भाव छ भन्छौ। समय आफँैमा धेरै वा थोरै हुँदैन चाहिने काममा कतिको प्रयोग गरेका छौं या छैंनौ त्यसमा भर पर्छ। समय अभाव कहिल्यै हुन्न अभाव त समयको व्यवस्थापनको हुन्छ। जब हामी यो कुरालाई रियलाइजेसन गर्छौं तब ‘जीवन&nbsp; व्यवस्थित हुन्छ र हामी व्यवस्थित हुन्छौँ।आत्मबल कसरी मर्छ? जीवन कसरी जिउने भन्ने कुरा आफ्नै हातमा छ। त्यस्तै आत्मविश्वास जगाउने कि मार्ने भन्ने कुरा पनि आफैँमा भर पर्ने कुरा हो। आत्मविश्वास मर्नुको कारण आफँैलाई ठगेर हो। आफूले आफ्नो जीवनमा संकल्प गरेको कुरा नपुराएपछि आत्मविश्वास गुम्छ।आत्मविश्वास गुम्ने अर्काे कारण भनेको कामप्रतिको आलस्यता, अल्छी हो। बहाना बनाउने अर्काे ठूलो रोग हो। जब जहिल्यै अल्छी लाग्छ भने त्यो मरिसक व्यक्ति हो भन्ने बुझे हुन्छ। जो अल्छी छ त्यसले बहाना बनाउँछ। अंग्रेजीमा एउटा भनाइ छ कुनै पनि काम नगर्ने धेरै बहाना खोज्नुभन्दा काम गर्ने एउटा बहाना बनाउनु राम्रो हो।सयौँ बहाना बाजी आजको मनुष्यको खतरानाक रोग हो। काम गर्न नसक्ने अनि बहाना बनाउने एक प्रकारको रोगै हो। हामी पढ्न प-यो, काम गर्न प¥यो भन्छौ यहाँ भनाइमा नै गलत छ। पढ्न प¥यो काम गर्न प¥यो भन्ने हैन पढ्न पाइयो, काम गर्न पाइयो भनौँ।मरेको आत्मबल कसरी जगाउने? आत्मबल मार्नु भनेको बिस्तारै आत्महत्या गर्नु बराबर हो। ल, हुन्छ, एकछिन, गरिहाल्छु भन्ने अनि काम नगर्ने बानी छ भने तुरुन्तै हटाउँदा हुन्छ त्यो बानी। आफूले ताकेको काम गर्नका निमित्त जतिखेर पनि तयार हुनुपर्छ। चाहे रात होस् चाहे दिन होस्। काममा भरोसा गर्ने निरन्तरता तत्परताको साथ लागि पर्ने हो भने मरिसकेको आत्मबल जाग्छ।&nbsp; कामप्रतिको निरन्तरता, संकल्पता, तत्परता र&nbsp; एकाग्रता भयो भने त्यो व्यक्तिको आत्मविश्वास बढेर आउँछ। आफूले काम गरिसकेपछि परिणाम जे निस्कन्छ त्यसको लागि आफैं तयारी हुनुपर्छ। परिणामसँग डराउने हैन। फल आफ्नो हातमा हुन्न कर्म आफ्नो हातमा हुन्छ। स्वतन्त्र प्राणीको आत्मविश्वास सधैँ जागरुक हुन्छ।

आत्मविश्वास किन मर्छ?

​विश्वका अनेक प्राणीहरूमध्ये मानव जाति चेतनशील र सामाजिक प्राणी भए पनि यसभित्र उत्पन्न हुने तनावले सबैभन्दा बढी समस्याग्रस्त बन्दै गएको छ। तनावले मानसिक स्वास्थ्यसँगै शारीरिक स्वास्थ्यमा पनि निकै असर गर्दछ। समयमा तनाव व्यवस्थापन नगर्नाले हाम्रा दैनिक जीवनमा धेरै असहज अवस्था आउन सक्छ। तनाव विश्वकै ठुलो महामारीका रूपमा लिने गरिएको छ।मानिसलाई जस्तोसुकै रोगहरू पनि लाग्न सक्छ, त्यसको समयमै उपचार हुन सके निको पनि हुन्छ तर तनाव आएपछि सजिलैसँग त्यसबाट मुक्ति पाउन सकिँदैन। विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले तनावलाई जटिल स्वास्थ्य समस्याका रूपमा लिएको छ। तनावमा रहेको व्यक्तिले न राम्ररी सोच्न सक्छ, न बोल्न नै। यसका कारण उसको अरू व्यक्तिसँगको सम्बन्ध पनि बिग्रँदै जान्छ। त्यसैले अहिले मानिसको सबैभन्दा ठुलो समस्या भनेकै तनाव हो। मानिसको शरीरमा लाग्ने रोगको ७० देखि ९० प्रतिशत रोगहरू तनावकै कारण लाग्ने गर्दछ। तनावकै कारण ससाना व्यक्तिगत समस्यादेखि विश्वमा ठुलाठुला युद्ध, आतङ्कवादी घटनाहरू हुने गरेका छन्। तनावको समस्या पहिल्याउनु नै अहिलेको मुख्य चुनौती बनेको छ। पश्चिमा देशहरूले तनाव व्यवस्थापनका लागि थुप्रै कार्यक्रम ल्याएका छन्। अमेरिकामा कुनै एउटै संस्थाले चालिस वर्षको बजेट बराबर खर्च गर्ने नभएर कूल तनाव व्यवस्थापनमा निजी क्षेत्रले गर्ने रकम नेपालको बजेटको ४० गुणाभन्दा बढी हुन्छ तर परिणाम शून्य छ। त्यसैले तनाव व्यवस्थापन खर्चिलो मात्र नभई समस्याको निदान नहुने भएकाले यसबाट पहिले नै सतर्क हुन आवश्यक छ। मानिसले आफ्नो दैनिक बानीमा केही परिवर्तन गर्नाले तनाव कम गर्न मद्दत पुग्न सक्छ। तनावका मुख्य कारण आज हरेक व्यक्ति कुनै न कुनै तनावबाट ग्रस्त छ। तनावको मूल कारण जीवनमा जुन परिवर्तन आएको छ, त्यसलाई आत्मसात् गर्न नसक्नु हो। समय क्षणक्षणमा बदलिएको छ तर हामी पुरानो सोच र आग्रहबाट ग्रसित छौँ। जसले गर्दा तनाव सृजना हुने गर्दछ। मानव जीवनको मूल लक्ष्य भनेकै खुसी हुनु हो। खुसी हुन नसक्नु तनावमा जानु हो। धेरै डिजिटल उपकरणहरूको प्रयोग गर्नु, निरन्तर रक्सी पिउनु, धेरै क्याफिन उपभोग गर्नुले पनि मानिसको जीवनमा थप तनाव ल्याउने गर्दछ। अर्को कुरा मानिसले समयको सही सदुपयोग गर्न नसक्दा पनि तनाव सृजना हुने गर्दछ। अर्काको इष्र्याले पनि तनाव सृजना गर्दछ। मानिसमा इष्र्या भावले गर्दा सम्बन्धमा दरार आउने गरेको छ। इष्र्यामा अरूलाई दबाउन खोजिन्छ। अरूभन्दा धनी कसरी बन्ने, म नै राम्रो हुँ भन्ने भाव बढ्नु उपभोक्तावादी र प्रतिस्पर्धात्मक संस्कारको उपज हो। तनाव व्यवस्थापनका उपाय तनाव व्यवस्थापन गर्ने एउटा राम्रो उपाय भनेको अध्यात्म हो। अध्यात्मलाई ध्यान र योगसँग जोड्न सकिन्छ। जीवनमा आएका चुनौतीहरूको समाधान गर्न सक्ने क्षमता घट्न गएमा तनाव हुने गर्दछ। जस्तो भनौँ कि कुनै चुनौती हाम्रा अगाडि आयो, त्यसलाई एक सय अङ्क दियौँ। त्यो चुनौतीको सामना गर्न सक्ने हामीसँग ४० बराबरको क्षमता छ भने नपुग ६० अङ्क भनेको तनाव हो। त्यसैले ६० अङ्कलाई घटाउन हाम्रो क्षमतालाई बढाउँदै लैजानुपर्छ। जति मात्रामा बढाउँदै लैजान सकिन्छ तनाव त्यति नै घट्दै जान्छ। परिस्थितिलाई बदल्न सकिँदैन, तर मनस्थितिलाई बदल्न सकिन्छ। जीवनमा चुनौतीहरू आइरहन्छन्, त्यसलाई तनावका रूपमा लिने होइन, त्यसको समाधानका लागि हामीले हामीभित्र रहेको क्षमतालाई बढाउँदै लैजानुपर्छ। म गर्न सक्छु भन्ने आत्मविश्वास जागृत भएमा जस्तोसुकै चुनौती पनि सजिलै समाधान गर्न सकिन्छ। त्यसलै मानिसभित्र जीवनको बोध हुनुपर्छ। शरीर, मन र चेतनालाई दुरुस्त राख्नुपर्छ। शरीरलाई ऊर्जाशील र स्वस्थ बनाइराख्नुपर्छ। मानिसको शरीरमा इन्डोर्फिन रस नामक हर्मोन जन्मन्छ, यो जति बढी भयो, तनाव कम हुँदै जान्छ। हरेक दिन आधा घण्टा मात्रै व्यायाम गर्‍यो भने पनि त्यस्तो हर्मोन बढ्न जान्छ र मानिस तनावमुक्त हुन्छ। त्यस्तै मनमा भएका तनाव हटाउन हरेक दिन गरिने प्राणायाम एउटा प्रभावकारी विधि हुनसक्छ। यसमा नमस्कार विधि निकै प्रभावकारी देखिएको छ। यो विधि हाम्रा ऋषिमुनिहरुले हजारौँ वर्षदेखि अभ्यास गर्दै आएका छन्। यसै गरी ध्यानले पनि तनावलाई जरोदेखि नै उखेल्न मद्दत गर्दछ। त्यसबाहेक जीवनमा मैले जित्नैपर्छ भन्ने भावनालाई पनि त्याग्नुपर्छ। हारलाई सहिज रूपमा स्वीकार गर्ने व्यक्ति सधैँ तनावमुक्त रहन्छ। यसलाई हारले हराउन सक्दैन, बरु जित्नका लागि थप बद पुग्दछ। त्यसलै भनिन्छ नि, असफलता नै सफलताको सिँढी चढ्नु हो। किनकि हारले मन मस्तिष्कलाई कमजोर बनाउँदैन। जसरी कुनै खेलाडीले आज खेलमा पराजय भोग्नु परे पनि अरूको सफलतामा रमाउँछ र भोलि विजय हुने अठोट राख्छ। सम्बन्धमा जहिले पनि लिनु र दिनुभन्दा सकारात्मक सम्बन्ध बनाइराख्न जोड दिनुपर्छ। अरूलाई स्वीकार गर्ने व्यक्तिले मात्रै सम्बद्ध बनाउन सक्छ। आज हाम्रा कार्यालय, अफिसहरूमा यही सम्बन्धको अभाव रहेका कारण आपसमा द्वन्द्व, बेमेल र अविश्वास झाँगिँदो छ। अहिले हरेक व्यक्ति वा कार्यालयका प्रमुखहरूले आर्थिक मन्दीलाई मुख्य समस्या देखाउने गरेका छन्। वास्तवमा त्यो भन्नु आफूले आफ्नो क्षमतालाई बढाउनेतर्फ बेवास्ता गर्नु हो। आफू र आफ्ना मातहतका कर्मचारीहरूलाई कम्तीमा तीन महिनामा एकपटक तनावमुक्त गर्ने तालिम दिन सकिएमा प्रतिफल राम्रो आउनेछ। मानव संसाधनमा लगानी गर्नु भनेको क्षमतामा लगानी गर्नु हो। अब कार्यालयहरूमै ध्यान, प्राणायाम गर्ने व्यवस्था मिलाउनुपर्ने हुन्छ। ध्यानले अल्पकालीन तनावबाट राहतका साथै दिगो तनाव व्यवस्थापनका फाइदाहरू ल्याउँछ भने योगले शारीरिक ध्यान, हल्का व्यायाम र नियन्त्रित श्वास फेर्ने प्रक्रियालाई संयोजन गर्छ। योगले तनावको दीर्घकालीन व्यवस्थापनमा सहयोग गर्छ। योगले विभिन्न प्रकारका शारीरिक, मनोवैज्ञानिक र आध्यात्मिक लाभहरू प्रदान गर्छ। त्यस्तै स्वस्थ आहारले लामो समयसम्म तनावसँग लड्न मद्दत गर्न सक्छ। काम गर्ने भनेको मानिसले हो, यसलाई नै स्वस्थ बनाउन सकिएन भने कुनै सकारात्मक परिणाम आउन सक्दैन। शारीरिक गतिविधि तनाव व्यवस्थापन र मानसिक स्वास्थ्य सुधार गर्नका लागि महत्त्वपूर्ण छ। तनाव व्यवस्थापन गर्न हिँड्ने, जिम जाने, पौडी खेल्ने जस्ता शारीरिक व्यायाम गर्न सकिन्छ। सवारी साधान चढ्ने व्यक्तिले पनि सम्भव भएसम्म हप्तामा एक वा दुई दिन मात्रै भए पनि हिँडेर घर कार्यालय आउजाउ गरेमा घर वा कार्यालयको तनाव धेरै नै कम हुन सक्छ। समय व्यवस्थापन अर्थात् समयभित्र आफू व्यवस्थित रहनु भनेको समस्या आउन नदिनु हो। समय व्यवस्थापनका लागि हरेक दिन बिहान योजना बनाएर काम गर्नुपर्छ। योजनासँगै लक्ष्य राख्नुपर्छ भने आफ्नो काम सम्पन्न गर्नका लागि ध्यान दिनुपर्छ। कुनै गाह्रो काम भए त्यसलाई पन्छाएर नभई पहिले नै गरेर सक्नुपर्छ। अनावश्यक रूपमा समयलाई बरबाद हुन दिनु हुन्न। समयको सदुपयोगले तनावलाई रोक्न मद्दत गर्छ। हरेक व्यक्ति ब्रह्माण्ड हो, यसको जन्म अरूलाई हराउन होइन, जिताउन सक्छु भन्नेमा यसको ध्यान जानु पर्दछ। आफूभित्रकै क्षमता जागृत गरी प्रत्येक व्यक्तिले प्रगति गर्न सक्छ। कसैसँग प्रतिस्पर्धा गरिरहनु नै पर्दैन। इष्र्या, वैमनस्य नराखी आफ्नो क्षमता उपयोग गर्न सकिएमा तनाव स्वतः कम हुन्छ।(जीवन विकास विशेषज्ञ शर्मासँग गरिएको कुराकानीमा आधारित) रासस